Kutadgu Bilig | Özellikleri ve Örnekleri
Ana Başlıklar;
Kutadgu Bilig Nedir?
İslami Türk edebiyatının bilinen ilk yazarı Yusuf Has Hacib tarafından, 1070’te tamamlanan eser, Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur. Başarılı bir Türkçe ile yazılmış eserde yabancı sözcüklere çok az yer verilmiştir. Eserde halk deyimleri ve atasözleri kullanılmıştır.
Kutadgu Bilig’in yazarı Yusuf Has Hacib’dir. Bu yazar hakkında doğrudan bilgi veren bir kaynak henüz bulunamamıştır. Yazar, eserinde kendi adını sadece bir kez zikrediyor:
Ey Yusuf kerek sözni sözle köni
Kereksiz sözüğ kizle kılga kora
Ey Yusuf, gereken, doğru sözü söyle,
Gereksiz söz gizle, zarar dokunan.
Onu ancak, eseri okuyuculara takdim etmek için bazı nüshalara sonradan ilave edilmiş kısımlardaki bilgiler sayesinde tanıyabiliyoruz. Bu bilgilere göre o, asil bir ailenin çocuğu olarak Balasagun’da doğmuştur. Yüksek faziletleri, bilgisi, zühd ve takvası ile tanınmış ve çevresinde büyük bir saygı uyandırmış birisidir. Kutadgu Bilig’i Balasagun’da yazmaya başlamış, sonra Kaşgar’a giderek orada tamamlamış ve 1059-1103 yılları arasında tahtta bulunmuş olan Karahanlı sultanı Tavgaç Kara Buğra Han’a takdim etmiştir. Sultan onun kalem gücünü beğenerek iltifat etmiş, yanına almış ve has haciblik görevine getirmiştir. Bundan dolayı o “Yusuf Has Hacib” adıyla tanınmıştır.
Kutadgu Bilig, manzum olarak yazılmış didaktik bir eserdir. Sanatçı; din, ahlak, hukuk vb. sosyal ve siyasal konuları işlemiştir bu eserinde. “Mutluluk veren bilgi” anlamına gelen eserde sanatçı, iyi bir devlet yönetiminin inceliklerini, insanı mutlu etmenin yolları üzerinde durmuştur.
Eser, aruz ölçüsüyle, mesnevi şeklinde, Hakaniye Lehçesi ile yazılmıştır. Şair, şiirlerde ahengi daha çok ölçü, uyak ve redif gibi unsurlarla sağlamıştır.
Eser 6645 beyittir ve karşılıklı konuşmalardan oluşur. Bu, esere tiyatro üslubu kazandırmıştır. Sanatçı, sembolik dört kişiyi konuşturarak öğütler verir.
Kutadgu Bilig’deki Karakterler
Kutadgu Bilig’deki dört sembolik karakter ve bu karakterlerin temsil ettikleri değerler şunlardır:
Küntogdı: Kelime anlamı olarak “Gün doğdu” demektir. Eserde hükümdardır ve hukukun, adaletin sembolüdür .
Ögdülmiş: Kelime anlamı olarak “Övülmüş” demektir. Eserde vezirin oğludur (bilge) ve aklın / bilginin sembolüdür.
Aytoldı: Kelime anlamı olarak “Dolunay” demektir. Eserde vezirdir ve saadetin / mutluluğun sembolüdür.
Odgurmuş: Kelime anlamı olarak “Uyanmış” demektir. Eserde vezirin kardeşidir (derviş) ve akıbetin / kanaatin temsilcisidir.
Eser bu dört kişinin, kendi vasıflarına uygun düşen konuşmalarıyla devam eder ve yazar böylece anlatmak istediklerini, her birini devlet teşkilatı içinde bir yere yerleştirerek, onların ağzından, yetkili ve tecrübeli kişilerin konuşması olarak sunar. Karşılıklı diyalog 6425. beyite kadar devam eder. Ondan sonra yazar, kendi devrindeki olumsuz durumları dile getirmeye başlar ve eserinde ortaya koyduğu yaşam biçimi ile kıyaslar. Bundan sonra eseri hakkında bilgi vererek esas kısmını bitirir.
Kutadgu Bilig Özellikleri
Kutadgu Bilig’in özelliklerini maddeler halinde şu şekilde sıralayabiliriz:
- Kutadgu Bilig “saadet veren bilgi, ilim” gibi manalar taşımaktadır.
- 11. yüzyılda Yusuf Has Hacip tarafından kaleme alınan eser 6645 beyit ve 173 dörtlükten oluşmaktadır.
- Didaktik bir eserdir. Eserde hem dini hem de ahlaki öğütler yer almaktadır. Yozlaşmış toplum için insanlara, mutluluğa ve huzura ulaştıracak nasihatlerde bulunulmuştur.
- Kutadgu Bilig aynı zamanda, iki dünya saadeti için neler yapmamız gerektiği hakkında bilgi vermiş ve öğütlerde bulunmuştur.
- Kutadgu Bilig alegorik (sembolik) bir eserdir. Eserde dört tane sembolik karakter vardır ve bu sembolik karakterlerin temsil ettikleri değerleri yansıtan diyaloglar, eserin çekirdeğini oluşturur.
- Eserde şair adalet, baht (devlet), akıl ve akıbeti temsil eden dört sembolik kişiyi birbirleriyle konuşturarak, insan hayatının toplum içindeki anlamını tahlil etmeye çalışmıştır. Bu arada idarecilerin veya devlet adamlarının taşımaları gereken ideal özelliklerin neler olduğu da anlatılmıştır.
- Konu olarak dinin ehemmiyeti, ahlak kuralları ve devlet yönetimi gibi konular üzerinde durulmuştur.
- Eser, devlet yönetimi konusunda görüşleri dile getirdiğinden ve devrin hükümdarlarına öğütler verdiğinden siyasetname özelliği de gösterir. Bundan dolayı Türk edebiyatındaki ilk siyasetneme örneği kabul edilir.
- Eser Karahanlı Türkçesi (Hakaniye lehçesi) ile yazılmıştır.
- Eserin bazı bölümleri ansiklopedik bilgiler içermektedir.
- Nazım şekli mesnevi‘dir. Ayrıca içerisinde az da olsa aruz ölçüsü de bulunmaktadır.
- Türk edebiyatında yazılmış ilk mesnevidir.
- İslamiyet’in Türkler tarafından kabulünden sonra yazılan ilk eserdir.
- Türk edebiyatında aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk eserdir.
Kutadgu Bilig’de Ele Alınan Konular
Eserde şu konular beyitler halinde işlenmiştir:
- Allah’a, Hz. Muhammed’e, dört halîfe ve Tabgaç Buğra Han’a övgüler
- İyilik etmenin faydaları
- Dünyanın kusurları
- Ahiretin kazanılması
- Halk ile münasebet kurma yolları
- Evlilik, çocuk terbiyesi
- Bilgi ile aklın meziyet ve faydaları
- Beylere hizmet etmenin usul ve nizamı
- Halk ile münasebet kurma yolları
- Evlilik, çocuk terbiyesi
- Zamanın bozukluğu ve dostların cefası
- Alimler, tabipler, efsuncular, rüya tabircileri, müneccimler, şairler, çiftçiler, satıcılar, hayvan yetiştirenler, zanaat erbabı, fakirler ile münasebet kurma yolları
- Devletin sıfatı, adalet vasfı, hükümdarın vasıfları, vezirin, kumandanın, ulu hacibin, kapıcıbaşının, elçilerin, katibin, hazinedarın, aşçıbaşının, içkicibaşının, hizmetkarların vasıfları
- Ziyafete gitme adabı; ziyafete davet usulü
- Doğruluğa karşı doğruluk, insanlığa karşı insanlık gösterilmesi
Kutadgu Bilig’den Örnekler
Örnek-1
- Bayat atı birle sözüg ba başladım
Törüdgen igidgen keçürgen - Kitab atı urdum kutadgu bilig
Kutadsu okıglıka tutsa elig - Sözüm sözledim men bitidim bitig
Sunup iki ajunnı tutgu elig - Bu kün togdı ilig bu kılkı birle
Yarudı ajunka kün ay teg yola - Kanı ol bu dünya nengin tirgüçi
Nengi birle yirde kodı barguçı - Kanı ol togardın batarga tegi
Yorıp il tutuglı bu dünya begi - Ölüm tuttı iltti bu somışlang
Sini mu kodur kör ay kılkı arıg - İdi yakşı aymış biliglig sözi
Uka bargıl emdi ay köngli yazı - Özüng yüdti munça bodun yekleri
Odung tur usal bolma saknu yon - Yula teg köyer sen bu kün ay ilig
Yarukluk adınka turur ay silig - Bu kün edgü bolsun tise sen kamug
Özüng edgü bolgıl ay ilde ulug - Bodun artasa anı begler tüzer
Kah artasa beg anı kim süzer - Negü tir eşitgil katı belgülüg
Kutı birle ilde çavıkmış külüg - Kiming birle devlet yaraşsa kelip
Başın kökke tegrür yokaru kılıp - Bitig ıdtı ilig öz elgin bitip
Negü sözledi erse körgil okıp
Günümüz Türkçesiyle
- Tanrı adıyla söze başladım; üreten, besleyen, bağışlayan Tanrım!
- Kitabın adını Kutadgu Bilig koydum, okuyana mutluluk versin, elinden tutsun.
- Sözümü söyledim, ben kitabımı yazdım. Bu kitap uzanıp iki dünyayı tutacak bir eldir.
- Bu Kün Togdı hükümdar bu tavrı ile güneş ve ay gibi doğarak dünyayı aydınlattı.
- Bu dünya malını toplayan ve yerden aşağı giden hani?
- Doğudan batıya kadar yürüyüp memleketler fetheden bu dünyanın beyi hani?
- Ölüm bu saydıklarımı tutup götürdü, ey temiz huylu, seni mi bırakır?
- Bilgili sözü pek güzel söylemiş. Ey gönlü âşık insan şimdi anlamaya çalış.
- Bunca halkın yüklerini yüklendi; uyanık dur, gafil olma (diye) düşünerek yürüdü.
- Bugün, ey hükümdar meşale gibi yanıyorsun! Ey temiz insan, parlaklık başkası içindir.
- Eğer bugün herkes iyi olsun dersen, ey memleketin büyüğü, kendin iyi ol!
- Halk bozulursa yoldan çıkarsa beyler düzene sokar, bey yoldan çıkarsa onu kim durultur?
- Saadete ulaşmış, bu saadetiyle memlekette şöhret bulmuş ünlü insan ne der, işit!
- Saadet kime gelip ona uyum sağlarsa, onu yukarı kaldırıp başını göğe ulaştırır.
- Hükümdar kendi eliyle yazıp mektup gönderdi ve ne söylediyse okuyup gör.
Örnek-2
- Bayat atı birle sözüg başladım
Törütgen egidgen keçürgen idim - Üküş ögdi birle tümen ming senâ
Ugan bir bayatka anar yok fenâ - Yağız yer yaşıl kök kün ay birle tün
Törütti halâyık öd üdlek bu kün - Tiledi törütti bu bolmış kamug
Bir ök bol tedi boldı kolmış kamug - Kamug barça munglug törütülmişi
Mungı yok idi bir anar yok eşi - Ay erklig ugan menü mungsuz bayat
Yaramaz seningdin adınka bu at - Ulugluk sanga ol bedüklük sanga
Seningdin adın yok sanga tuş tenge - Aya ber birikmez sanga bir adın
Kamug aşnuda sen sen öngdün kidin - Sakışka katılmaz sening birliking
Tüzü nengke yetti bu erkligliking - Seziksiz bir ök sen ay mengü eçü,
Katılmaz karılmaz sakışka seçü - Ay iç taş biligli ay hakku’l-yakîn
Közümde yırak sen köngülke yakın - Barıng belgülüg sen kün ay teg yaruk
Neteglikke yetgü köngül ögde yok - Ne ersedin ermez sening birliking
Ne erselerig sen törütting sening
Günümüz Türkçesiyle
- Yaratan, yetiştiren ve göçüren rabbim olan Tanrı’nın adı ile söze başladım.
- Kadir ve bir olan Tanrıya çok hamd ve binlerce sena olsun; onun için fanilik yoktur.
- Kara yer ile mavi göğü, güneş ile ayı, gece ile gündüzü, zaman ile zamaneyi ve mahlukları o yarattı.
- İstedi ve bütün bu varlıkları yarattı; bir kere “Ol!” dedi, bütün diledikleri oldu.
- Bütün bu yaratılmış olanlar ona muhtaçtır; muhtaç olmayan yalnız Tanrı’dır; onun eşi yoktur.
- Ey kuvvetli, kadir, ebedî ve müstağni olan Tanrı, senden başkasına bu ad yakışmaz.
- Ululuk ve büyüklük sana mahsustur; sana eş ve denk olan başka biri yoktur.
- Ey bir olan Tanrı, bir başkası sana şerik (ortak) koşulamaz; başta her şeyden evvel ve sonda her şeyden sonra sensin
- Senin birliğin hesaba gelmez; bu kudretin her şeye hakimdir,
- Sen, şüphesiz birsin, ey sonsuz Tanrı; istisna sayıya gelmez.
- Ey içi ve dışı bilen, ey hakku’l yakîn; gözden uzaksın, fakat gönüle yakınsın.
- Senin varlığın parlak güneş ve ay gibi bellidir; fakat nasıl olduğunu kavrayacak gönül ve akıl yoktur.
- Senin birliğin eşya ile ilgili değildir; eşyayı sen yarattın, onlar senindir.
