Tekerleme Nedir? Tekerleme Türleri ve Örnekleri
Tekerleme Nedir?
Tekerleme, ses benzerlikleri ile uyaklardan faydalanılarak oluşturulan, belli bir konusu olmayan hatta önemli bir bölümü anlamlı da olmayan ses ve sözlerin akışı bakımından şiirimsi bir türdür. Bir kısım tekerlemeler ise tamamen nesir şeklindedir ve hayal ürünü unsurların veya tasarımların öne çıktığı iç kafiyeye önem veren uzunca metinlerdir. Tekerleme türünün en önemli niteliği, herhangi bir konusunun olmayışıdır.
Tekerlemeler anonim halk edebiyatının önemli bir kısmını oluşturur ve yine masal ve ninni gibi öncelikle çocuklara hitap eder. Ancak tekerlemeler, sadece çocuklara yönelik değildir. Sosyal hayatımızın pek çok alanında tekerlemelerle karşılaşırız. Evlilik, düğün, bayramlaşma, misafirlik, doğum gibi mühim olayların bir yerinde, büyükler arasında da tekerlemeler karşımıza çıkar:
Örnek
» Ey misafir, kıl namazı, kıble sol caniptedirİşte leğen, işte ibrik, işte peşkir iptedir.
Canip: Yön, taraf.
Peşkir: Havlu.
» Evli evine
Köylü köyüne
Evi olmayan
Fare deliğine
» Ben yedim hamdolsun
Sofrayı kuran kaldırsın.
Tekerlemelerin hepsinde anlam yoktur. Belli bir ritim içinde söylenir, bu yönüyle ilgi çeker. Böylece çocuklarda ilk şiir zevki oluşur. Tekerleme ahenkli ve uyaklı olması sebebiyle, bazı bilgilerin kolay öğretilmesini de sağlar.
Tekerlemelerin yapısına bakacak olursak; aynı ya da söylenişi birbirine yakın seslerden oluşan kelimelerin arka arkaya kullanıldığı, bazen aynı kelimenin tekrarlandığı görülür. Bu sıralanış, çoğu zaman anlamlı değildir; ancak kulağa bir müzik parçası gibi hoş gelir.
Bazen tekerleme bir tabiat taklidi sesle başlar. Bu bir sayışma yahut oyun tekerlemesi olabilir. Tekerlemelerde kafiyeli ses oyunları, cinaslar, tekrir (tekrar) sanatı ve hayal gücü öne çıkar. Dinleyende hayret ve zevk uyandırır.
Tekerlemeleri çeşitli gruplara ayırarak örneklendirmek yerinde olacaktır. Bir kısım tekerlemeler çocuk oyunlarında sayışma, ebe seçimi tekerlemeleridir. Bir kısmı oyunlar içinde kullanılan tekerlemelerdir. Önemli bir bölümü masal tekerlemeleridir ki, çoğunlukla masalların başında kullanılır. Bazen masalın çeşitli bölümlerinde de kullanıldığı görülür. Sözlü edebiyatımızın çok değerli ürünleri olan ninnilerimizin bir bölümü yine tekerleme çeşidindendir.
Adına daha çok yanıltmaca diyebileceğimiz bir tekerleme grubu daha vardır ki, çoğu zaman eğlence unsuru gibi görülür. Aslında bunlar, kelimelerin doğru ve akıcı söylenmesinde; çıkartılamayan seslerin verilebilmesinde kullanılan önemli dil egzersizleridir.
Özet olarak tekerlemeler, anonim halk edebiyatının son derece geniş bir kullanım alanı olan ürünleridir. Çocuklar için olanlarını şu şekilde sınıflandıralabiliriz:
- Sayışma tekerlemeleri
- Oyun tekerlemeleri
- Masal tekerlemeleri
- Ninni tekerlemeleri
- Yanıltmacalar
Tekerlemeler önemli bir dil zenginliğidir. Yazıya geçirilip gelecek nesillere aktarılması gerekmektedir.
Tekerleme Türleri ve Örnekleri
Masal Tekerlemeleri
Masalların başlangıcında, ortalarında, uygun yerlerinde ve masalın sonunda söylenen uzunca ya da çok kısa kalıplaşmış sözlerdir.
Örnek
- Bir varmış bir yokmuş, vaktin birinde…
- Dünya yeni kurulduğunda, ben on beş yaşında bir delikanlı idim. Kazmanın keskin tarafıyla baş tıraş ettiğim, iki atla bir anahtar deliğinden geçtiğim zamanlardı.
- Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, develer tellal, pireler berber iken, ben annemin beşiğini tıngır mıngır sallar iken…
- Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, develer top oynarken eski hamam içinde, bir var idi, bir yok idi, aç idik, doymuş idik.
- Zaman zaman içinde / Kalbur saman içinde/ Cinler cirit oynarken/ Eski hamam içinde.
- O yalan bu yalan/ Fili yuttu bir yılan/ Karıncaya vurduk semer/ Bu da mı yalan?/ Az gittik uz gittik/ Altı ay bir güz gittik/ Bir de dönüp baktık ki/ Bir arpa boyu yol gittik.
Oyun Tekerlemeleri (Sayışmacalar)
Oyun tekerlemeleri kendileri dışında başka hiçbir türe bağlanamaz. Oyun tekerlemelerinin hepsi doğrudan doğruya oyunlarla ilişkilidir. Bunların çoğu çocuklar tarafından üretilmiştir. Şiirsel özellikleri ön plandadır.
Örnek
- O piti piti/ Karemala sepeti/ Terazi lastik / Jimnastik/ Biz size geldik bitlendik/ Hamama gittik temizlendik.
- Çek çek amca/ Burnu kanca/ Al sana bir tabanca/ Tabancada beş kurşun/ bir iki üç dört beş.
- İğne battı/ Canımı yaktı/ Tombul kuş/ Arabaya koş/ Arabanın tekeri/ İstanbul’un şekeri/ Hop hop altın top/ Bundan baka oyun yok.
- Komşu komşu!/ Huu!/ Oğlun geldi mi?/ Geldi/ Ne getirdi?/ İncik boncuk/ Kime kime?/ Sana bana/ Başka kime?/ Kara kediye/
kara kedi nerede?/ Ağaca çıktı/ Ağaç nerede?/ Balta kesti/ Balta nerede?/ Suya düştü/ Su nerede?/ İnek içti/ İnek nerede/Dağa kaçtı/ Dağ nerede?/ Yandı, bitti kül oldu. - Leylek leykek havada/ Yumurtası tavada/ Geldi bizim hayata/ Hayat kapısı kitli/ Leyleğin başı bitli.
- Oy li li/ Papatya dilli/ Ana dilli/ Baba dilli/ Kız senin adın kaç harfli?
- Mustafa Mıstık/ Arabaya kıstık/ Üç mum yaktık/ Seyrine baktık.
- Kutu kutu pense / Elmayı yese/ Arkadaşım Neşe/ Arkasını dönse/ Kutu kutu pense/ Elmayı yese/ Arkadaşım Ayşe/ Önüne dönse.
- Oooo/ Portakalı soydum/ Baş ucuma koydum/ Ben bir yalan uydurdum/ Duma duma dum/ Kırmızı mum/ Dolapta pekmez/ Yala yala bitmez/ Ayşecik/ Cik cik cik/ Fatmacık/ Cık cık cık/ Sen bu oyundan çık.
Tören Tekerlemeleri
Tören tekerlemelerinin büyük bir kısmı çocukların gerçekleştirdiği törenlerde söylenir. Bu tür törenlere Anadolu’da çocukların yaptığı “çiğdem pilavı” veya yağmur duası mahiyetinde olan “çömçe gelin” törenleri örnek olarak verilebilir.
Örnek
Kışı aştık yaz geldiAbdal geldi saz geldi
Yol verin dikenle güller
Evlere çiğdem geldi
Çiğdem çiğdem çiçecik
Ebem oldu köçecik
Çiğdem geldi kapıya
Yağ gönderin kapıya
Yağ olmazsa bal olsun
Bir verenin kızı, iki verenin oğlu olsun
Çok verenin çok olsun
Kız başımıza taç
Oğlan yanımıza yoldaş olsun
Dam başında boyunduruk
Dura dura yorulduk
verirseniz gideriz
Vermezseniz dururuk.
Teknede hamur
Bahçede çamur
Ver Allah’ım ver
Sicim gibi yağmur.
Bodi bodi
Neden oldu
Bir kaşıcık sudan oldu
Madrabazın kuyusuna
Çiftçilerin tarlasına
Koç koyun kurban iste
Allah’tan rahmet iste
Ver Allah’ım ver
Sulu sulu yağmur.
Yanıltmacalar
Herhangi bir türle ilişkili olmaksızın tek başlarına gelenekte yaşayan tekerlemelerdir. Yanıltmaca olarak bilinen bu tür tekerlemeler “söz canbazlığı” olarak da nitelendirilmekte ve bazı araştırmacılar tarafından böyle adlandırılmaktadır. Bu tekerlemelerin gözle görünen açık işlevi dinleyicileri güldürmek ve eğlendirmektir. Yanıltmacalar, doğrudan doğruya ses yapısı bakımından güçlükler taşıyan ve yanılındığı zaman söyleyeni küçük düşürecek anlamlar taşıyan cümleleri süratle söylemeye dayalı bir eğlenme ve hoşça vakit geçirme etkinliğidir. Aynı zamanda dili kullanmayı geliştiren özellikler de taşır.
Örnek
- Keşkekçinin keşkeklenmemiş keşkek kepçesi.
- Bir dalda bir kartal, kartal kalkar dal sarkar, dal sarkar kartal kalkar.
- Bu yoğurdu sarmısaklasak da mı yesek, sarmısaklamasak da mı yesek.
- Bir berber bir berbere, bre berber gel beraber, bir berber dükkânı açalım demiş.
- Şu köşe yaz köşesi, şu köşe kış köşesi, elinde su şişesi.
- Al şu tatatukaları, takatukacıya götür. Takatukacı takatukaları takatukalatmazsa, takatukaları takatukalatmadan getir.
- Emişle memiş mahkemeye gitmiş, mahkemeleşmişler mi, mahkemeleşmemişler mi?
- Siz bizim Çekoslavakyalılaştırdıklarımızdan mısınız yoksa Çekoslavakyalılaştıramadıklarımızdan mısınız?
- Hakkı Hakkı’nın hakkını yemiş. Hakkı Hakkı’dan hakkını istemiş. Hakkı Hakkı’ya hakkını vermeyince Hakkı’da Hakkı’nın hakkından gelmiş.
