Dilin Kullanımından Doğan Türler ve Örnekleri

Dilin Kullanımından Doğan Türler

Yeryüzünde yaşayan diller, belli sayıdaki eski ana dillerin uzun bir tarihî seyir içinde değişik kollara ayrılmasından oluşmuştur. Ayrı ayrı diller ve akraba diller arasındaki bu farklılaşma yanında aynı dil içinde birtakım dallanmalar da meydana gelebilmektedir. Bir dilin kendi içinde alt kollara ayrılması, o dilin lehçe, şive ve ağızlarını oluşturur. Lehçe, şive ve ağızlar coğrafi ve sosyal etmenler nedeniyle bir dilin ses yapısı, şekil yapısı ve kelime hazinesi bakımından zamanla birbirinden az çok ayrılmış olan kollarıdır. Dilin bazı çevrelerdeki özel kullanımıyla da argo ve jargon oluşur. Yazımızın devamında dilin kullanımından doğan türleri ve örnek cümleleri vereceğiz.
 

Lehçe (Diyalekt)

Bir dilin bilinmeyen, karanlık bir devrinde (metinlerle izlenemeyen dönemlerde) kendisinden ayrılmış olan, çok büyük ayrılıklar gösteren ve farklı bir dil olma yolunu tutan kollarına lehçe denir. Lehçe, dilin ses ve yapı düzeyinde büyük farklılaşmaların ortaya çıkmasıyla oluşur. Lehçelerin oluşmasında coğrafi ve kültürel etmenlerin rolü büyüktür. Türk dilinin Çuvaşça ve Yakutça olmak üzere iki lehçesi vardır.

Çuvaşça, bugün Ural Dağları’nın batısında ve özellikle Rusya’nın Çuvaşistan Özerk Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır.

Yakutça, Yakutistan Özerk Cumhuriyeti’nde konuşulmaktadır. Çuvaş ve Yakutlar asıl Türk kitlesinden uzak kaldıklarından, her iki Türk topluluğunun da dillerinde büyük değişmeler olmuştur.
 

Şive

Bir dilin bilinen veya metinlerle izlenebilen devirlerinde kendisinden ayrılmış olup bazı ses ve yapı ayrılıkları gösteren kollarıdır. Şivelerdeki ses değişimleri yazı diline de yansır. Şivedeki farklılaşma lehçeye göre daha azdır. Bu yüzden bazı dil bilimciler şiveyi “yakın lehçe” olarak adlandırır.

Bir dilin şiveleri arasında ses, yapı ve söz dizimi bakımından benzerlikler görülür. Örneğin Türkiye Türkçesinde “gelirim” kelimesi Orta Asya’daki Türkistan şivelerinde “kelür men” şekline yazılır. Azerbaycan Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Tatar Türkçesi, Türkiye Türkçesi Türk dilinin şiveleridir.

Ağız

Bir şive içinde mevcut olan ve söyleyiş farklılıklarına dayanan küçük kollara, bir memleketin çeşitli bölge ve şehirlerinin kelimeleri söyleyiş bakımından birbirinden ayrı konuşmalarına “ağız” denir. Türkiye Türkçesinin “Trabzon ağzı, Elazığ ağzı, Malatya ağzı, Kayseri ağzı” gibi her yöreye özgü ağızları vardır. “İstanbul ağzı” yazı dilimizin temeli olmuştur.

Bir dildeki ağız sayısının fazla olması o dili konuşan ulusun farklı kültürlerden etkilendiğini gösterir. Bu yüzden ağız çeşitliliği aynı zamanda bir kültür zenginliğidir. Anadolu’daki ağızlar bizim kültür varlığımızın bir parçasıdır. Ancak teknoloji ve iletişim olanakları arttıkça yazı dili (İstanbul Türkçesi) konuşma dilini de etkilemekte ve yerel ağızlar zamanla unutulmaktadır.
Ülkemizdeki ağızlarla ilgili ilk araştırmayı XIX. yy.da A. Maksimov yapmıştır. Türk Dil Kurumu 1952’de ağızları araştırarak 12 ciltlik Derleme Sözlüğü yayımlamıştır. Aşağıda çeşitli yörelerden derlenmiş ağız örnekleri verilmiştir:

Argo

Aynı meslek gruplarının ya da aynı sosyal ortamda bulunan insanların konuşma dilinden ayrı olarak benimseyip kullandıkları, herkesçe anlaşılmayan, kendilerine özgü kelime ve deyimlerin yer aldığı özel dildir. Argonun kaba ve küfürlü bir dil olarak algılanması yanlıştır. Toplumdaki farklı kesimlerin kendilerine özgü argoları olabilir. Bunların içinde sokak argosu olarak tabir edilen jargon, argoya göre daha kabacadır.

Argo, bir toplumda belli kesimlerin kendi aralarında anlaşmayı sağlamak amacıyla kullandıkları özel dil olduğuna göre yeryüzündeki bütün dillerde argoya rastlamak mümkündür. Argo, genelde toplumun alt tabakasına özgü, özel sözler olarak bilinse de gerçekte bu dil türü, toplumun aydın kesimi de dâhil bütün katmanlarını içine almaktadır. Fakat her grubun argosu değişiktir. Bu nedenle öğrenci argosu, asker argosu gibi, konuşulduğu yere göre isimlendirilen argo türleri ortaya çıkmıştır. Aşağıda çeşitli argo örnekleri verilmiştir:

Jargon

Belli bir grup arasında dayanışma ve çıkar birliğini devam ettirmek, korumak amacıyla oluşturulan ve başka kişiler tarafından anlaşılmayan yapay dile “jargon” denir. O grup içinde yer alan üyelerin sıkça kullandıkları, düşünceleri kısaca ifade edebilmek için geliştirilmiş bir dildir. Jargon, çoğu zaman dil iletişimini engeller çünkü bu grubun dışındakiler söylenenleri anlamazlar.
 

Standart (Ölçünlü) Dil

Bir toplumda eğitim, hukuk, basın yayın alanları ile resmi yazışmalarda kullanılan belirli ölçü ve kurallara bağlı ortak dildir. Bu dilin işlev ve geçerlilik alanı geniştir. Sosyal sınıf ve yerel iz (ağız özellikleri) taşımaz. Kuralları sözlüklerde ve yazım kılavuzlarında tespit edilmiştir. Türkiye’de kullanılan standart dil, İstanbul Türkçesi esas alınarak oluşturulmuş olan konuşma ve yazı dilidir.
 
» Önerilen: Dil Nedir?
» Önerilen: Dilin İşlevleri